In de Nederlandse publieke opinie worden de Verenigde Staten veelal gezien als een voorbeeldige democratie.
Dat blijkt uit de intense aandacht voor Amerikaanse presidentsverkiezingen en uit de voortgezette steun aan de NAVO, als symbool voor de (gewenste) voortgezette Amerikaanse betrokkenheid bij Europa. Als er al kritiek is dan betreft die vooral Republikeinse regeringen, denk aan Bush jr., die in Europese ogen agressief en oorlogvoerend afsteken tegen het ‘vreedzame’ beleid van president Obama. Zijn de verschillen echt zo groot?
Oorlog en vrede
In 2009 ontving president Obama de Nobelprijs voor de Vrede, waarbij vooruitgelopen werd op zijn toekomstige beleid voor nucleaire ontwapening. Na vier jaar is van dit voornemen weinig terechtgekomen. Er is inderdaad een verdrag getekend met Rusland – het New START verdrag – om het aantal kernwapens gezamenlijk te verminderen. Misschien komt daar nog een vervolg op, maar cruciaal is dat geen van de kernwapenstaten wil onderhandelen over een verdrag om te komen tot nucleaire ontwapening. Voorstellen daartoe worden jaarlijks met grote meerderheden aangenomen in de Verenigde Naties en telkens genegeerd. Een relatief ondergeschikte zaak, de terugtrekking van de Amerikaanse aan de NAVO toegewezen kernbommen uit Europa, loopt keer op keer vast op de politieke onwil van de lidstaten. Een simpel amendement op de Amerikaanse defensiebegroting om de financiële middelen voor handhaving van die kernwapens in te trekken, zou volstaan, maar het gebeurt niet.
Ook de uitgaven aan de totale nucleaire slagkracht van de VS – zo’n 1722 kernkoppen voor 806 raketten en bommenwerpers – worden gehandhaafd. In 2012 bedroegen de jaarlijkse uitgaven aan de Amerikaanse nucleaire slagkracht en de ondersteunende infrastructuur 31 miljard dollar.
De defensiebegroting staat net als elders vanwege de economische crisis in de VS onder druk. Desondanks is de macht van de militair-industriële lobby zodanig dat de omvang van die begroting in het komende begrotingsjaar 2013-14 wordt geschat op een bedrag van 650 miljard dollar, tenzij er bezuinigingen worden doorgevoerd in welk geval de uitgaven ‘slechts’ op het niveau van 500 miljard dollar blijven. De VS blijft in de wereld eenzame marktleider, met defensie-uitgaven die in 2011 groter waren dan de som van de uitgaven van de daaropvolgende veertien landen. Met het door deze begroting gefinancierde leger treedt het Amerikaanse leger nog steeds in honderden landen op, vanuit een netwerk van bijna duizend bases, verspreid over de hele wereld. Na meer dan elf jaar oorlog in Afghanistan heeft Obama zich vastgelegd op een terugtrekking uit dat land, maar hij houdt de mogelijkheid open dat de Verenigde Staten voor onbepaalde tijd met een trainingsmissie en speciale eenheden aanwezig blijven. Deze voortgezette militaire aanwezigheid in Centraal-Azië wordt officieel uitgelegd als de zoveelste campagne in een ‘oorlog tegen het terrorisme’ die geen einde kent. Ouderwetse interventies worden gecamoufleerd als terrorismebestrijding.
Interventieoorlogen
De vorm van die interventieoorlogen is wel veranderd. Door de kosten en de grote binnenlandse weerzin tegen nieuwe grootscheepse interventies zoals in Irak in 2003, is de regering-Obama overgeschakeld op nieuwe interventiestrategieën met gebruikmaking van nieuwe technologieën. Daarvan is de inzet van de onbemande vliegtuigen, de drones, het bekendst. Het gaat om oorlog voeren op afstand, waarbij de bemanning van deze drones vanuit een basis in de VS via satellietverbindingen doelen aan de andere kant van de wereld verkent en bombardeert. Het aantal aanvallen dat in minstens drie landen – Pakistan, Jemen en Somalië – op deze manier is uitgevoerd, is toegenomen van 38 in 2008 onder Bush naar 72 in 2012 onder Obama; met een piek van 128 aanvallen in 2010. Als gevolg van de onder Obama uitgevoerde drone-aanvallen in Pakistan stierven tussen de 297 en 569 burgers, waarvan 64 kinderen. Daarnaast werd het gewone leven en werken in de aangevallen streken sterk ontwricht. De aanvallen werkten als rekruteringsstimulans voor de sterk antiwesterse jihadistische organisaties.
De VN-rapporteur Alston heeft in 2010 in een rapport vragen gesteld over de rechtmatigheid van deze ‘buitengerechtelijke executies’, zoals hij ze noemde. De inzet van dit wapen overschrijdt immers overal staatsgrenzen – in principe is iedere wereldburger een mogelijk doelwit. In 2013 wordt door de VN onderzoek gedaan naar de legaliteit van dit soort missies. De Amerikaanse grondwet is in ieder geval deels uitgeschakeld: in het vijfde amendement staat immers dat niemand ‘zijn leven, vrijheid of eigendom zal verliezen zonder procesgang’ (due process of law). Door het beleid van targeted killing wordt deze verplichting ongedaan gemaakt – niet alleen buitenlandse maar ook Amerikaanse burgers kunnen overal ter wereld worden gedood zonder vorm van proces. Nog ernstiger is dat het volledige juridische proces: opsporing, arrestatie, terechtstaan en uitvoering van het vonnis volledig wordt uitgevoerd door de Amerikaanse president, zijn raadgevers en het leger. Daarmee wordt de trias politica – de wederzijdse controle van de uitvoerende, wetgevende en juridische macht van de staat, ongedaan gemaakt.
Onder Obama heeft deze methode van oorlogvoering, het zogenaamde ‘targeted killing’, een grote vlucht genomen, helaas gesteund door een meerderheid van de Amerikaanse bevolking. In plaats van verdachten te arresteren en voor een rechter te brengen, worden ze simpelweg op afstand geëxecuteerd. De besluitvorming over de doelwitten vindt binnen het Witte Huis plaats, er komt geen rechter aan te pas. Daarbij is van belang dat door deze manier van oorlog voeren geen Amerikaanse levens worden geriskeerd. Pogingen van de Amerikaanse burgerrechtenorganisatie ACLU (American Civil Liberties Union) om publicatie af te dwingen van de richtlijnen waaronder Amerikaanse staatsburgers werden geëxecuteerd door middel van drones, werden helaas begin 2013 afgewezen door een Amerikaanse rechtbank.
‘Blowback’ – de binnenlandse gevolgen
Berucht onder Bush was het ontvoeringsprogramma bekend als ‘rendition’: het vooral door de Amerikaanse inlichtingendienst CIA overal ter wereld oppakken van verdachten van terroristische aanslagen, om ze te ondervragen in geheime detentiecentra, ook in Europa. De CIA-medewerkers kregen daarbij van het Witte Huis een juridisch mandaat om te martelen. Onder Obama werd deze praktijk grotendeels afgeschaft maar het is nog steeds mogelijk om gevangenen voor onbepaalde tijd vast te houden – de gevangenis te Guantanamo Bay blijft open, evenals een complex op de vliegbasis Bagram in Afghanistan en een derde in Somalië.
De oprekking van het internationaal recht door Bush en Obama heeft ook binnenlandse gevolgen gehad. De Amerikaanse overheid heeft meerdere vergaande maatregelen tegen haar eigen burgers genomen.
Een daarvan is de grootschalige invasie van de privésfeer door bijzonder vergaande afluisterfaciliteiten, vastgelegd in de zogenaamde FISA Amendments Act van 2008 (onder president Bush). Door deze wetgeving, voortgezet door president Obama, wordt het massaal surveilleren van het internationale berichtenverkeer van Amerikaanse burgers mogelijk gemaakt zonder specifieke juridische toestemming of controle door een rechter. Vanzelfsprekend betekent dit dat ook de Europese kant van zulk berichtenverkeer wordt geregistreerd in de VS.
Nog verder gaat een paragraaf in de defensiebegroting van 2012, die het mogelijk maakt om Amerikaanse burgers zonder vorm van proces vast te houden. Deze militaire aanhoudingsbevoegdheid werd toen niet vastgelegd als wet en werd onderwerp van uitgebreide juridische gevechten. In de komende begrotingsbehandeling in het Congres wordt echter gewerkt aan een amendement om deze maatregel alsnog door te voeren.
Oppositie en klokkenluiders
Deze zaken zijn niet zonder oppositie doorgevoerd. Er is in de VS een lange traditie van strijd voor de burgerrechten door actiegroepen en vooraanstaande burgers die de rechtstaat verdedigen. Klokkenluiders spelen daarin een cruciale rol. De beroemdste daarvan was Daniel Ellsberg, die in 1971 geheime documenten aangaande de Amerikaanse oorlogsplannen in Vietnam doorspeelde aan de New York Times. Daar werd hij destijds niet voor vervolgd.
Tijdens de verkiezingscampagne voor zijn eerste termijn als president in 2008 leek Barack Obama zich aan te sluiten bij die traditie. Over het fenomeen klokkenluider zei hij: ‘Government whistleblowers are part of a healthy democracy and must be protected from reprisal.’ Toen anderhalf jaar later op een basis bij Bagdad de militaire inlichtingenanalist Bradley Manning werd gearresteerd, op verdenking van het doorspelen van geclassificeerd materiaal naar WikiLeaks, was Obama een van de eersten die op vervolging aandrong. ‘He broke the law’, zei hij tijdens een openbare meeting, en daarmee verklaarde hij Manning dus schuldig nog voordat zijn rechtszaak was begonnen. Zelfs het grondwettelijke recht ‘onschuldig tot het tegendeel bewezen is’ werd hem niet gegund. Op de dag dat Obama over Manning deze voorbarige mening ventileerde (21 april 2011), zat Manning al ruim acht maanden onder mensonwaardige omstandigheden opgesloten in de militaire gevangenis van Quantico, Virginia. In het proces tegen Manning, dat in de loop van 2012 van start ging, is door de rechter erkend dat hij mishandeld is tijdens zijn voorarrest.
De zaak-Manning laat zien dat de legertop en Obama, ondanks zijn mooie woorden vier jaar geleden, de vervolging van de klokkenluider gebruiken als waarschuwing voor iedereen die het waagt oorlogsmisdaden of andere minder gunstige informatie over het optreden van het Amerikaanse leger te onthullen. Voortijdige beschuldigingen, langdurige eenzame opsluiting en foltering, dit alles is een rechtsstaat onwaardig. In een aantal landen zijn, in navolging van de Verenigde Staten, steuncomités voor Bradley Manning opgericht. In Nederland is dat gebeurd met steun van SP-Tweede Kamerlid Harry van Bommel. Dergelijke solidariteitsacties zijn van groot belang, juist vanuit de bondgenoten. Het is immers duidelijk dat de komst van Obama niet heeft geleid tot de door velen gewenste beleidswijzing van de Amerikaanse politiek. Misschien kan buitenlandse politieke druk Obama van mening doen veranderen in zijn tweede ambtstermijn.
Bronnen:
1.US nuclear: Defuse the Exploding Costs of Nuclear Weapons; Arms Control Today Dec 2012 Arms Control Association.
2.Defensiebegroting: Defense News 11 December 2012.
3.http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_military_expenditures SIPRI Yearbook 2012 – World’s top 15 military spenders.
4.http://www.thebureauinvestigates.com/2012/11/03/ok-fine-shoot-him-four-words-that-heralded-a-decade-of-secret-us-drone-killings/.
5.NDAA: A Primer Oct 1, 2012 By Aaron Tao http://www.yaliberty.org/posts/ndaa-a-primer.
6.Why Does the Government So Desperately Want Indefinite Detention for Terror Suspects?
by Andy Worthington, September 21, 2012 http://www.fff.org/comment/com1209p.asp.
7.Bradley Manning Steuncomité: http://bradleymanningmoetvrij.blogspot.com.
Spanning