Begin juni legde President Bush zijn eerste bezoek aan Europa af. Een belangrijk deel van de discussie met zijn gastheren en rivalen bestond uit debatten over het nut en onnut van de Amerikaanse plannen om een antiraketschild aan te leggen. De verwarring over de aard van dat programma, tussen de politici onderling en in de media zal vermoedelijk blijven bestaan. Die misverstanden betreffen vooral de omvang en bedoelingen van het project.
Veel van het Europese publieke debat gaat over het (national) missile defence plan, bedoeld om boven Noord-Amerika een schild aan te leggen en eventueel uit te breiden met Europa en wellicht ooit Rusland. Daarmee wordt de onderschepping van intercontinentale raketten beoogd. Invoering van een uitgebreid systeem van zulke raketten zou de amendering of afschaffing van het door de VS en de toenmalige Sovjet-Unie afgesloten antiraketverdrag (ABM-verdrag) vereisen, waarin het aantal antiraketsystemen wordt ingeperkt en een nationaal schild verboden wordt. President Bush heeft herhaaldelijk duidelijk gemaakt dat hij bereid is om, weliswaar na consultatie met Rusland en de bondgenoten, de Verenigde Staten terug te trekken uit het verdrag.
Minister van defensie Rumsfeld verklaarde op de NAVO-ministerraad in Brussel dat de bouw van een antiraketschild zou worden voortgezet. De Russische minister Ivanov van buitenlandse zaken verklaarde begin juni dat zijn regering nog steeds tegen aantasting van het ABM-verdrag is. President Chirac en kanselier Schröder riepen op 12 juni in Frankfurt op tot versterking van diplomatieke initiatieven als alternatief voor het Amerikaanse plan.
Onderdeel van groot plan
Het is deze controverse die de meeste aandacht in de media gekregen heeft. Alle Amerikaanse proeven zijn tot nog toe echter mislukt of zo kunstmatig in elkaar gezet dat ze geen realiteitswaarde hebben. Deze mislukkingen vormden de voornaamste reden voor het binnenlandse Amerikaanse verzet tegen het miljarden verslindende programma. Volgens een schatting van het Amerikaanse Center for Defense Information komen de totale kosten op een bedrag tussen de 60 en 100 miljard dollar de komende tien jaar. Het is dan ook niet verrassend dat er stemmen in het Amerikaanse Congres opgaan om de Europeanen mee te laten betalen. In het komende begrotingsjaar wordt het complete strategische concept van de Amerikaanse strijdkrachten herzien en dat betekent grote concurrentie tussen gevestigde belangen in het Pentagon en hun industriële partners en de revolutionaire planners die door minister Rumsfeld zijn aangesteld om de omwenteling te bewerkstelligen.
Die plannen omhelzen veel meer dan de dure droom van een antiraketschild tegen intercontinentale raketten boven Noord-Amerika, zoals het jarenlang is voorgesteld. In een recente toespraak in Den Haag beschreef de plaatsvervangende directeur van de Ballistic Missile Defense Organisation van het Pentagon, Dr. David Martin, de NMD-afweersystemen als componenten van een veel groter geheel.
Europees rakettenschild
Naast de eerder genoemde categorie van anti-intercontinentale raketten gaat het ook om Theatre Missile Defence (TMD), onderscheppingssystemen bedoeld om middellange en korteafstandsraketten (wellicht bewapend met biologische, chemische of kernkoppen) neer te halen. Zo zouden Westerse interventiemachten zoals die in de Golfoorlog werden uitgezonden, of delen van het NAVO-grondgebied, beschermd kunnen worden. De TMD-systemen zijn al veel verder ontwikkeld dan de NMD-systemen. Onder deze noemer vallen een hele reeks onderscheppingsraketten die op verschillende hoogtes en met uiteenlopend bereik vijandelijke raketten kunnen onderscheppen. Een sub-variant bestaat uit de boost phase systems, bedoeld om opstijgende aanvallende raketten te onderscheppen kort na de lancering. In Nederland zijn de afgelopen vijf jaar uitgebreide oefeningen gehouden met de Patriot PAC3-onderscheppingsraketten onder de naam Joint Project Optic Windmill. Deze worden samen met Duitsland en de VS uitgevoerd. Andere landencombinaties binnen de NAVO werken aan de ontwikkeling van hun eigen antiraketsystemen.
Door de TMD-systemen te combineren ontstaat de mogelijkheid om een Europees schild aan te leggen, European Missile Defence. De NAVO zelf heeft net een contract voor het onderzoeken van de mogelijkheden van de aanleg van een antiraketschild toegewezen aan twee consortia waar ook het Nederlandse onderzoeksinstituut TNO en het bedrijf Stork Aerospace deel van uitmaken.
Ruimteoorlog
De tweede component waar nauwelijks over gediscussieerd wordt is het programma voor een ruimteoorlog van de VS, waaraan jaarlijks acht miljard dollar van de 310 miljard dollar omvattende defensiebegroting aan wordt besteed. De miljardenbegroting voor de waarnemingssatellieten vallen hier buiten. Het gaat om systemen die worden ontwikkeld met als doel raketten op het hoogste punt van hun baan in de ruimte te onderscheppen. Ook hier loopt de technische ontwikkeling ver achter de wensen aan, ondanks een onderzoeksgeschiedenis die haar oorsprong vindt ver voor de Star Wars-plannen van president Reagan uit 1983. Desalniettemin worden deze programma’s niet alleen voortgezet, maar ook uitgewerkt als operationeel concept. Zo bestaat er al jaren een krijgsmacht onderdeel in de VS waaronder deze zaken vallen, het Space Command. Sinds kort zijn de verschillende organen die onderzoek doen naar en operationele concepten ontwikkelen voor oorlogvoering in de ruimte verenigd onder één bevel. Pikant detail is dat het advies hiervoor afkomstig was van een commissie die door minister van defensie Rumsfeld in een eerder stadium zelf werd voorgezeten. China heeft in de ontwapeningsconferentie in Genève een voorstel ingediend om het in de ruimte plaatsen van zulke wapens te verbieden.
Belang bij verdragen
Nu is het zo dat er bijzonder veel kritiek is op deze plannen, en niet alleen uit Russische, Chinese en Europese hoek, maar ook binnen de VS zelf. Senator Daschle, de nieuwe meerderheidsleider in het Senaat verklaarde kort na de jongste NAVO-raad dat hij bezorgd was over de plannen van President Bush om het antiraketschild zonder afdoende testprogramma versneld te plaatsen. Opvallend was dat het hem niet te doen was om het concept zelf, maar om de verspilling van financiële middelen. Het onderzoek moet dan ook volgens de Democraten gewoon doorgaan.
Daarmee werd duidelijk dat de internationale politieke consequenties van de aanleg van het schild, namelijk het verlaten van het moeizaam opgebouwde systeem van internationale veiligheidsverdragen waarin de kernwapenwedloop enigszins in de hand werd gehouden, van veel minder belang is voor de Amerikaanse politiek dan vroeger. Dit is van enig belang aangezien er nog steeds duizenden kernwapens gebruiksklaar worden gehouden voor een kernoorlog. De logische consequentie van het Amerikaanse unilateralisme is dan ook dat het systeem van veiligheidsverdragen verlaten wordt als de Amerikaanse regering het als strijdig beschouwt met de Amerikaanse belangen. Dit was al het geval bij het blokkeren van de ratificatie van het verdrag tegen proeven met kernwapens en het START II-verdrag in het Amerikaanse Senaat. Aangezien het protocol voor het verdrag tegen biologische wapens ook al op de helling staat door Amerikaanse tegenwerking is het nauwelijks verrassend dat het ABM-verdrag ook eventueel zal worden opgezegd.
Militair-industrieel complex
Het programma voor de uitbouw van het schild wordt voortgezet, ondanks het evidente gegeven dat er aanzienlijk eenvoudiger overdrachtsystemen bestaan om massavernietigingswapens naar het grondgebied van de continentale Verenigde Staten over te brengen. De risico’s van een massavernietigingswapen in een schip in de haven van New York of een vrachtwagen over de Canadese grens zijn al vaak genoemd. Een belangrijke vraag voor de vorming van de publieke opinie is dan ook waarom ondanks de ongunstige verhouding tussen de kosten en de opbrengst van het onderzoekprogramma de plannen toch worden doorgezet? Er kunnen immers vele vliegdekschepen worden aangeschaft en meerdere luchtmobiele divisies worden uitgerust met deze financiële middelen.
Een eerste antwoord is een oud, maar daarom niet minder juiste duiding van de problematiek. De verwevenheid van de militaire industrie en de politieke besluitvorming in het Amerikaanse politieke bestel maakt het juist bijzonder aantrekkelijk om grote bewapeningsprogramma’s te handhaven en uit te bouwen. Vanuit dat militair-industriële complex worden verkiezingscampagnes meegefinancierd en een uitgebreid lobbyapparaat in Washington onderhouden. Het is voor deze lobby’s van groot belang om de externe dreigingen voor de Amerikaanse burger zoveel mogelijk te overdrijven om de immense uitgaven, noodzakelijk voor nieuwe wapenprogramma’s, aanvaardbaar te maken. De gecombineerde NMD-TMD investeringen zorgen nog tientallen jaren voor werkgelegenheid in grote delen van de VS en vermoedelijk straks ook in Europa. Daarmee wordt de invloed van deze lobby voor onbepaalde tijd verankerd in de politiek van een groot aantal landen.
Voor de hand ligt ook het gebruik van het raketschildprogramma als politiek-economisch wapen in de internationale politiek. Invoering van het schild dwingt potentiële tegenstanders tot hogere uitgaven als ze proberen methodes te ontwikkelen om het schild te omzeilen. Volgens die gedachtegang kan een nieuwe wapenwedloop gebruikt worden om rivalen van de VS die zich niet in de politieke doelstellingen van dat land kunnen vinden, tot andere gedachten te brengen. Het alternatief is immers een wapenwedloop die hun economie ruïneert en daarmee alle andere beleidsdoelen ondermijnt.
Offensief schild
Maar er is nog een mogelijke verklaring die het doorzetten van de schildplannen enigszins verklaart. Een schild is niet alleen een defensief wapen, als het gecombineerd wordt met een offensief systeem. President Bush heeft weliswaar gesteld dat de aantallen strategische Amerikaanse kernwapens drastisch verminderd kunnen worden, maar niet tot het nulpunt. De Quadrennial Defense Review, een alomvattende evaluatie van het Amerikaanse defensiebeleid, waar een herziening van het nucleaire beleid (de Nuclear Posture Review) deel van uitmaakt, wordt eind dit jaar aan het Congres gepresenteerd. Deze langetermijnplannen voorzien in verandering van de strategische basisconcepten voor de Amerikaanse oorlogsplannen. Daarin wordt voorzien in het uitbouwen van de mogelijkheden om in de vierde dimensie, de ruimte, oorlog te voeren en om dit op grote afstand van de te bestoken doelen te doen. Daarbij wordt het gebruik van kernwapens geenszins uitgesloten. De Amerikaanse luchtmacht overweegt invoering van een opvolger voor de Minuteman III intercontinentale raket. Bovendien worden nieuwe types mini-kernwapens ontwikkeld waardoor de grens tussen een nucleaire en een conventionele oorlog vervaagt. In zo’n concept past een antiraketschild alleen op een manier. Zoals dat door de hopliet in de Griekse oudheid werd gebruikt als deel van zijn uitrusting, om de klappen van de tegenstander tegen te houden terwijl het eigen zwaard en speer hun offensieve werk doen. De geleidelijke verschuiving van de Europese politiek in de richting van de Amerikaanse plannen wordt dan ook door de rest van de wereld niet gezien als een defensieve ontwikkeling, maar een offensieve die tot een nieuwe wapenwedloop zal leiden, met als logisch gevolg een toegenomen kans op oorlog.
VD AMOK