Eurometaal levert granaten aan Turkije. Granaten, die ingezet kunnen worden tegen de opstandige Koerden. De politieke controle op dergelijke leveringen is een fopspeen. Een reconstructie.
Op 30 juni 1992 verscheen een berichtje in Dagblad de Zaanstreek, dat het Zaanse munitiebedrijf Eurometaal een miljoenencontract met Turkije had afgesloten. Eurometaal, gezamenlijk eigendom van het Duitse munitiebedrijf Dynamit Nobel, de Zwitserse wapenfabrikant Oerlikon en de Nederlandse staat (elk voor 33%), zou artilleriegranaten gaan leveren van het type M483A1. Aantal en bedrag van het contract waren niet bekend gemaakt. Het bericht was opmerkelijk, omdat Eurometaal nooit informatie verstrekt over orders die het bedrijf heeft afgesloten dan wel misgelopen. Kennelijk was er ergens een lek. Dat lek bleek Gijs Honing te zijn, de toenmalige vakbondsbestuurder van de Industriebond FNV in de regio Noord-Holland. Honing was het type bestuurder die vindt dat de belangen van de werknemers het beste gediend zijn door de belangen van het bedrijf zo goed mogelijk te behartigen. Hij was dan ook erg opgetogen over de order die Eurometaal met Turkije had afgesloten. Zo opgetogen dat hij op een bijeenkomst zijn mond voorbij praatte.
De order
De M483A1-artilleriegranaat is een draaggranaat voor 88 kleinere granaten. De granaat wordt afgeschoten met een 155 mm houwitser (kanon) over een afstand van max. 30 km en spat (meestal) boven het doel uiteen. Hij bestrijkt een oppervlakte ter grootte van een voetbalveld en de subgranaten vernietigen zowel mensen als pantservoertuigen. In het verleden heeft de Turkse regering met door Duitsland en Nederland geleverde vliegtuigen en wapens burgers in Koerdische dorpen gebombardeerd. Aangezien het Turkse leger is uitgerust met 155 mm. houwitsers, kunnen deze artilleriegranaten ook worden ingezet tegen de opstandige Koerden. Door de aanhoudende publiciteit en een kamerdebat in december ’92 kwam er meer duidelijkheid omtrent de levering van de artilleriegranaten. Ook de publikatie van documenten die door de actiegroep ‘Explosievenopruimingsdienst’ in december ’92 werden ontvreemd bij Eurometaal verschafte nieuw licht op de zaak. Het blijkt dat Eurometaal in de periode 1992-2002 206.000 stuks M483A1-artilleriegranatenaan Turkije gaat leveren. Hiervan zouden de eerste 18.000 al vóór kerstmis ’92 moeten zijn geleverd. De opdracht is het gevolg van een ‘Memorandum of Understanding’ (een overeenkomst) tussen Nederland en Turkije. De Nederlandse regering treedt namens Turkije op en heeft Eurometaal verzocht de granaten te produceren. Het totaalbedrag van deze Turkse order bedraagt zo’n 340 miljoen. In de overeenkomst tussen Nederland en Turkije wordt naast de opdracht voor de Turkse regering echter ook opdracht gegeven voor de produktie van 103.000 granaten voor Nederland. Hierdoor bedraagt de totale opdracht voor Eurometaal over 10 jaar 309.000 stuks. Samen met deze Nederlandse opdracht zou Eurometaal de komende 10 jaar dus kunnen rekenen op bestellingen ter waarde van 500 miljoen gulden. De vooruitzichten voor Eurometaal waren dus rooskleurig, maar eind 1992 gooide de Nederlandse overheid roet in het eten. Gezien de veranderde verhoudingen in de wereld had de regering besloten op het gebied van defensie andere prioriteiten te stellen. Zo werd in de Prioriteitennota van Defensie de rest van de Nederlandse order geannuleerd. Uit antwoorden van minister Kooijmans van buitenlandse zaken in maart 1993 blijkt dat Nederland in totaal 55.000 granaten heeft besteld. De optie op de resterende 48.000 stuks is geannuleerd. Voor Eurometaal betekent dit een inkomstenderving van zo’n 100 miljoen. De Turkse order voor levering van 206.000 granaten gaat gewoon door.
Produktie in Turkije
In de overeenkomst tussen Nederland en Turkije was tevens afgesproken dat de totale produktie van de artilleriegranaten aan het eind van 1993 of begin 1994 zou worden overgeheveld naar Turkije. Daar zal het Turkse bedrijf Makina Ve Kimya Endstrisi Kurumu (MKEK) nabij de Turkse hoofdstad Ankara de M483A1-granaat gaan assembleren. Eurometaal in Zaandam blijft de hulzen voor de granaat leveren. Totdat de assemblage wordt overgeheveld, zou het eerste deel van het immense contract worden uitgevoerd bij de Eurometaal-vestiging in het Duitse Liebenau. Hier vindt sinds jaar en dag de assemblage van de zgn. groot-kalibermunitie plaats. Na de overheveling van de assemblage naar Turkije zou de vestiging in Liebenau gesloten worden en het personeel ontslagen. Inderdaad zijn de eerste 18.000 granaten voor Turkije in Liebenau geassembleerd. Deze zijn echter niet aan Turkije geleverd, omdat de Duitse overheid tot nu toe heeft geweigerd een exportvergunning voor de granaten af te geven. Dit in tegenstelling tot de Nederlandse overheid die het geen probleem vond om in januari ’93 een vergunning te verlenen voor export van de 18.000 granaathulzen naar Turkije via Duitsland. De houding van de Duitse regering is mede het gevolg van een uitzending van het Duitse actualiteitenprogramma ‘Monitor’ in november ’92. Als gevolg hiervan riep een aantal SPD-leden de Duitse regering op, om de leverantie niet te laten doorgaan. Door de Duitse weigering om een exportvergunning af te geven, kan de vestiging in Liebenau geen granaten meer assembleren, aldus Eurometaal. Daarom moest Liebenau worden gesloten. Het heeft er echter alle schijn van dat Eurometaal van de nood een deugd heeft gemaakt en de gehele produktie versneld overbrengt naar Turkije. Op grond hiervan zijn in januari ’93 per direct 80 van de 130 werknemers ontslagen.
Massa-ontslag
Bij Eurometaal in Zaandam werd begin februari ’93 ook het ontslag aangekondigd van ruim 300 werknemers op een totaal van bijna 500. De directie gaf als reden dat het ministerie van Defensie haar munitieorders drastisch had ingekrompen en verwees daarbij uitdrukkelijk naar de annulering van de granaatorder. Weliswaar heeft Defensie de rest van genoemde order geannuleerd, doch de werkelijkheid is iets ingewikkelder. Al sinds jaar en dag wordt in Zaandam klein- en middenkalibermunitie gemaakt. De produktie van deze munitie wordt nu gestaakt. De ontslagen zijn voornamelijk bij de munitie-afdelingen gevallen en in afdelingen die indirect met de munitieproduktie hebben te maken, zoals administratie, kwaliteitscontrole en beveiliging. Met name deze ‘indirecte’ functies vormden een groot deel van het personeelsbestand bij Eurometaal. Bij de hulzenproduktie zijn geen ontslagen gevallen, hetgeen niet verwonderlijk is. De Turkse order van 206.000 granaten gaat immers gewoon door. Ook in de toekomst zal Eurometaal hulzen blijven produceren. Eurometaal stopt echter niet met de produktie van klein- en middenkalibermunitie. Het bedrijf heeft eind juni 1993 het munitiebedrijf Franerex in Hoogerheide nabij Bergen op Zoom in Brabant overgenomen. Alle munitieafvulwerkzaamheden zullen bij Franerex worden geconcentreerd, zodat dit het enige munitiebedrijf in Nederland blijft. De directie heeft laten weten dat ook de afvulwerkzaamheden van de zwaardere munitie, die voorheen in het nu gesloten Liebenau plaatsvonden, zullen verhuizen naar Franerex. Daarmee is het mogelijk dat de assemblage van de M483-granaat, al is het maar voor tijdelijk, gaat plaatsvinden bij Franerex. Dat zou in ieder geval het probleem van de export van de granaten naar Turkije voor de directie oplossen. Zoals gezegd heeft de Nederlandse regering daar geen bezwaren tegen.
Politiek
Op het moment dat de zaak in de publiciteit kwam, werd er allang gewerkt aan de produktie van de granaten in Liebenau. De onderdelen voor de granaat komen o.a. uit Zaandam. Het is dus niet zo dat men een contract tekent, een exportvergunning afwacht en pas dan begint te produceren. Men is tegelijkertijd bezig met de produktie van een order terwijl de toestemming nog rond moet komen. Het eerste contract uit 1991 betrof de oorspronkelijke opdracht van 206.000 stuks, maar de definitieve bezegeling moest wachten op goedkeuring door het Turkse parlement. De exportvergunningen die door de Duitse en Nederlandse overheden moesten worden afgegeven zouden pas later komen, nl. begin 1993. Ongetwijfeld zal er in een veel eerder stadium een soort mondelinge toestemming gegeven zijn. Kennelijk is de Duitse regering later onder hevige politieke druk gekomen, waarna de mondelinge toestemming herroepen moest worden.
Controle
Het interessante van dit alles is dat de daadwerkelijke politieke controle op de export van wapens een totale fopspeen wordt. De vergunningen zijn bij voorbaat mondeling geregeld. Theoretisch kunnen die nog herroepen worden. De contracten zijn echter getekend. Op straffe van juridische represailles zal de Nederlandse overheid, handelend namens de Turkse, niet snel geneigd zijn om de exportvergunningen niet af te geven. Kortom, de juridische procedures hebben het beleid bepaald. Voor de werknemers in het bedrijf heeft nooit enige twijfel bestaan aangaande de bestemming van de granaten en de Tweede Kamer heeft het nakijken. Voor mensen die gesteld zijn op een parlementaire controle die iets voorstelt, moet de werkelijkheid van de M483-affaire toch alle illusies wegslaan. Het lijkt dan ook verstandig om vanwege het ontbreken van welke effectieve controle dan ook, gewoon te eisen dat er geen enkele wapenexport naar Turkije plaatsvindt. Immers, het zou vanzelfsprekend moeten zijn dat een regime dat al tientallen jaren een oorlog voert tegen een deel van de eigen bevolking, geen enkel wapensysteem mag ontvangen.
Het is niet alleen Eurometaal die profiteert van de Turkse order voor de M483-granaat. Tal van onderleveranciers uit binnen- en buitenland pikken een graantje mee. Dat blijkt uit een lijst van onderleveranciers voor het M483-project, die de actiegroep ‘Explosievenopruimingsdienst in december ’92 hij Eurometaal ontvreemdde en die AMOK kreeg toegespeeld. Uit de lijst blijkt dat de volgende Nederlandse bedrijven betrokken zijn bij de produktie van de M483-granaat: FDO (Amsterdam), Thyssen Edelstaal (Vianen), Mega Trade (Almere), Surface Treatment (Maasbracht), Bijl (Barneveld), Hilarius BV (Haarlem), Bergman BV (Rotterdam), Valkenburg BV (Scherpenzeel), Sigma Coatings (Zeist), Loctite Nederland BV (Breda), Signode BV (Hoofddorp) en Markthorst Special Product BV (Hardenberg)
Mede-auteur: Piet Groeneveld (AMOK)
Konfrontatie