Gedurende de maand mei vond in New York de toetsingsconferentie van het Non-Proliferatie Verdrag (NPV) plaats.
De bedoeling was om te evalueren wat er de afgelopen vijf jaar zoal was gedaan aan de afspraken die bij de vorige toetsingsconferentie, in 2000, waren gemaakt. De conferentie is, niet geheel onverwachts, mislukt.
Wat waren de redenen voor de mislukking? Het NPV is ondertekend door de hele wereld behalve de kernwapenstaten India, Pakistan en Israël. Zoals bekend hebben de ondertekenaars bij verdrag afspraken gemaakt over de niet-verspreiding van kernwapentechnologie en kernwapens en ook over nucleaire ontwapening. Tegelijkertijd heeft elke ondertekenaar volledige toegang tot alle nucleaire technologie die noodzakelijk is voor vreedzaam gebruik. Recentelijk hebben een aantal lidstaten echter misbruik gemaakt van hun lidmaatschap door met die technologie de basis te leggen voor kernwapenproductie. Vanaf het in werking treden van het verdrag was deze dubbelzinnigheid als het ware ingebouwd. De technologie voor het vreedzame gebruik van kernenergie en die voor de constructie van kernwapens is immers grotendeels dezelfde.
Voor de kernwapenstaten, de VS voorop, is het tegenhouden van de proliferatie van kernwapens van het allergrootste belang. Voor de rest van de ondertekenaars is de belofte die door de vijf officiële kernwapenstaten (VS, Rusland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk en China) is gemaakt om nucleair te ontwapenen, van even groot belang. Deze tweedeling ligt aan de basis van de grote meningsverschillen over de agenda van de conferentie en wat er verder moet worden afgesproken.
Dit meningsverschil had tot gevolg dat er in New York pas op 11 mei een agenda werd overeengekomen. De VS-diplomaten wilden uit de documenten en verslagen elke verwijzing schrappen naar afspraken die in het verleden waren gemaakt, zoals bijvoorbeeld de ‘dertien stappen’ naar nucleaire ontwapening (deel van het slotdocument van de toetsingsconferentie van 2000) (1). Ze wilden dat alleen de potentiële gevaren van nieuwe kernwapenstaten, zoals Noord-Korea en Iran, besproken zouden worden, evenals afspraken om de verspreiding van nucleaire technologie tegen te gaan. Achter de schermen speelde ook een blokkade door het samenwerkingsverband van de beweging van niet-gebonden landen een belangrijke rol: dat wilde, alweer conform eerder gemaakte afspraken, een werkgroep over het Midden-Oosten, waarin vooral de kernwapenstatus van Israël aan de orde moest komen. Bovendien vond Egypte dat er een expliciete verwijzing naar de dertien stappen van 2000 in de agenda moest worden opgenomen. Na anderhalve week geruzie, trok de VS aan het langste eind: alleen een vage verwijzing naar de dertien stappen, en geen Midden-Oosten werkgroep. Dat onderwerp moest maar ergens door een werkgroep over regionale vraagstukken behandeld worden.
In feite was deze positie van de VS ruim voor de conferentie al breed uitgemeten door Amerikaanse woordvoerders. Zo zei op 3 februari Stephen Rademaker, de onderminister van Buitenlandse Zaken van de VS dat ” …het debat over het voldoen aan artikel VI ons niet moet afleiden van … de uitdaging van het niet-voldoen door sommige staten aan de non-proliferatie verplichtingen verbonden aan het verdrag …” (2) De regering Bush weigert al jaren ratificatie van het teststopverdrag, dat proefexplosies van kernwapens verbiedt. Verdragen met de Sovjet-Unie over nucleaire ontwapening bevatten steevast geen verwijzing naar verificatie, waardoor controle op de gemaakte afspraken onmogelijk wordt en ‘ontwapening’ in een handomdraai ongedaan kan worden gemaakt.
NAVO-kernwapens
Een belangrijk punt dat in New York meespeelde op de achtergrond, was de nucleaire strategie en bijbehorende nucleaire bewapening van de NAVO. Dit onderwerp was meegenomen tijdens debatten in een aantal parlementen in Europa, waar de NPV-conferentie van tevoren werd besproken. In de Belgische Senaat werd op 21 april een motie over nucleaire ontwapening aangenomen met kamerbrede steun. (3) In Noorwegen verklaarde op 26 april de parlementariër Lars Rise, woordvoerder van de Christen Democratische regeringspartij dat het “… een probleem is dat de NAVO-lidstaten zelf kernwapens gebruiken als afschrikking. We willen dat de VS zijn tactische kernwapens verwijdert van het grondgebied van andere NAVO-lidstaten.” (4) In Nederland vond op 27 april een debat in de Tweede Kamer plaats waar er bij de regering werd aangedrongen om positieve stappen te ondernemen, bijvoorbeeld in de richting van de Nieuwe Agenda Coalitie. De door dit samenwerkingsverband van landen aangeboden VN resoluties (in het First Committee dat elk najaar vergadert) zorgden de afgelopen jaren voor enige druk op de kernwapenstaten om tot serieuze nucleaire ontwapening te komen. Minister Bot van Buitenlandse Zaken vertelde de parlementariërs echter dat Nederland liever koerste op een gezamenlijk standpunt van de EU. Dat betekende dus vergaande compromissen met de kernwapenstaten Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. (5) Daarnaast werd door de Nederlandse regering samen met België, Noorwegen en andere landen een zogenaamd working paper aangeboden waarin verdergaande stappen werden bepleit. (6) De Nieuwe Agenda Coalitie, een groep staten die verdergaande stappen naar nucleaire ontwapening wil en met dit standpunt tijdens de conferentie in 2000 een effectieve brug vormde tussen de kernwapenstaten en de rest, werd nu echter genegeerd.
Het voor Nederland meest praktische punt, dat van de nog altijd aanwezige kernwapens op Volkel, werd in de Kamer ook weer aan de orde gesteld. Het is immers op zijn minst merkwaardig dat een aantal zogenaamde ‘niet-kernwapenstaten’ (België, Nederland, Duitsland, Turkije en Italië) piloten opleiden om met hun vliegtuigen kernwapens af te werpen in tijd van oorlog. Dat zijn de beruchte Amerikaanse kernwapens in Europa, waarvan er volgens de laatste telling 480 in de bovengenoemde Europese landen plus het Verenigd Koninkrijk zijn opgeslagen. Een deel van deze ‘vrije val’ bommen is ook bedoeld voor gebruik door in Europa gestationeerde Amerikaanse aanvalsvliegtuigen. (7)
Minister Bot van Buitenlandse Zaken gaf in het debat van 27 april echter geen krimp op dit punt. Toch gebeurde er iets nieuws: een door de Kamerleden Karimi, Koenders en Van Velzen op 29 april ingediende motie werd niet alleen door de eenmansfractie van Lazrak ondersteund, maar ook door regeringspartij D66. Hoewel de parlementaire meerderheid van VVD, CDA en LPF met hun tegenstem de facto steun voor het NAVO-kernwapenbeleid uitsprak, waren er nu 59 stemmen voor. Een regeringspartij heeft zich dus op dit punt afgewend van het officiële beleid. (8)
Duitse oppositie
Deze ontwikkeling was des te interessanter, omdat inmiddels (op 13 april) in Duitsland ook een resolutie was ingediend voor verwijdering van de NAVO kernwapens, ditmaal door de oppositionele liberalen, de FDP. (9) Daarmee kwamen de Grünen en SPD, momenteel aan de macht, voor een lastige keuze te staan. Op advies van de regering hebben ze de motie niet gesteund. Een door het weekblad Der Spiegel gepubliceerde opiniepeiling wees echter begin mei uit dat de meerderheid van de bevolking verwijdering van de kernwapens steunde. (10)
In New York circuleerde dit nieuws bij de VN al snel onder de aanwezige anti-kernwapenactivisten: Duitsland was wellicht onder druk te zetten. In zijn openingstoespraak in de hal van de Algemene Assemblee op 2 mei deed minister Fischer al enige concessies. Hij zei: “… het is ook ons doel om de sub-strategische kernwapens te verminderen – met als uiteindelijk doel hun complete verwijdering.” Hij verwees verder naar een stapsgewijze aanpak zoals door de EU bepleit, en koppelde vooruitgang aan vermindering van het aantal Russische tactische kernwapens (op Russisch grondgebied). (11)
Die toezegging werd prompt gevolgd door verdere uitspraken door Duitse politici, aangehaald door een aantal kranten en de Duitse wereldomroep. (12) Waarom, vroeg men zich verwonderd af, lagen die kernbommen vijftien jaar na het einde van de Koude Oorlog nog steeds in Duitsland? Binnen enkele dagen schoof het Duitse standpunt verder op. Men zou zich nu hard maken in de NAVO voor de verwijdering van de kernwapens. (13) Zo’n optie liet echter ook de mogelijkheid open dat er pas na afsluiting van de NPV-conferentie over gepraat zou worden. Na verder lobbywerk in Berlijn werd de afspraak gemaakt dat men consultaties zou gaan voeren met de andere ‘co-gebruikers’ van kernwapens, dus ook Nederland. De eerste gelegenheid daarvoor was de vergadering van de Nuclear Planning Group van de NAVO, op 8 juni jl. Dat is een bijeenkomst van ambtenaren, dan wel ministers, die de nucleaire strategie van de NAVO bespreken. Bij de aanloop daar naar toe kwam Der Spiegel met nieuwe onthullingen. De Duitse regering zou toch geen werk maken van de NAVO-kernwapentaak. De redenen waren vermoedelijk de komende Duitse verkiezingen in september – men wilde geen voldongen feiten scheppen voor de volgende regering – en de onwil om de VS weer te trotseren na de aanval op Irak. De Duitse wens voor een permanente zetel in de Veiligheidsraad zou ook een rol spelen. Deze laatste overwegingen gaven vermoedelijk de doorslag. Hoewel het onderwerp wel aan de orde werd gesteld op de NPG-vergadering werd vervolgens het bestaande beleid doodleuk herbevestigd in het communiqué van 9 juni. (14)
Demonstraties in New York
Er was in Europa dus wel sprake geweest van enige politieke druk op de politiek en diplomaten om tot zaken te komen over de kernwapens. Die druk werd verder opgevoerd tijdens de NPV-conferentie door een aantal door de Amerikaanse vredesbeweging en de internationale organisatie Mayors for Peace (Burgemeesters voor Vrede) georganiseerde evenementen. (15) In de straten van New York en Central Park vond op 1 mei een grote vredesdemonstratie plaats waar ongeveer 40.000 mensen aan deelnamen. De bijeenkomst werd toegesproken door burgemeester Akiba van Hiroshima, tevens president van Burgemeesters voor Vrede, door een overlevende van de atoomaanval op Hiroshima en vele anti-oorlogsdeskundigen en buitenlandse activisten. Deze demonstratie, georganiseerd door een samenwerkingsverband van de samenwerkende anti-oorlogsorganisaties van de VS en de anti-kernwapenbeweging, kreeg een bijzonder goede en uitgebreide Amerikaanse pers.
Enkele dagen later vond een reeks bijeenkomsten van de Burgemeesters voor Vrede plaats, waar diplomaten, activisten, burgemeesters van over de hele wereld en deskundigen elkaar troffen om de campagnes tot dan toe en de toekomstplannen te bespreken. Burgemeester Iccho Ito van Nagasaki sprak de openingssessie toe van de NPV-conferentie samen met activisten van de niet-gouvernementele organisaties. Op 11 mei volgde een reeks presentaties van de NGO-gemeenschap voor de diplomaten waarin alle thema’s die met nucleaire bewapening te maken hadden, behandeld werden.
Of deze immense inspanning van de civil society-invloed heeft gehad op de gebeurtenissen is onduidelijk. Uiteindelijk is de toetsingsconferentie ondubbelzinnig mislukt. De Amerikaanse regering riep onmiddellijk een informele vergadering bijeen van het Proliferation Security Initiative (PSI), een door haar geleid samenwerkingsverband van landen (16) bedoeld om proliferatie van massavernietigingswapens tegen te gaan. Daarmee werd benadrukt dat deze kwestie verder buiten het multilaterale forum van het NPV zou worden behandeld.
Burgemeester Akiba schreef een afsluitende brief aan de voorzitter, ambassadeur Duarte, waarin hij zijn teleurstelling tot uiting bracht. “Door gebruik te maken van de vergaderregels, kunnen een paar landen de wensen van de overgrote meerderheid blokkeren,” schreef hij. (17) Maar in dezelfde brief kondigde hij ook aan dat er een nieuwe inspanning van Burgemeesters voor Vrede zou worden gelanceerd in Hiroshima. Daar en in Nagasaki worden begin augustus de nucleaire bombardementen van 1945 op die steden herdacht. De verwachting is dat behalve de duizenden anti-kernwapenactivisten van over de hele wereld, ook honderden burgemeesters aanwezig zullen zijn. Dat zal het sein zijn voor het begin van de nieuwe campagne van de anti-kernwapenbeweging, meer noodzakelijk dan ooit.
Noten:
1. Zie voor de tekst van het verdrag en de werkdocumenten, verslagen enz van de laatste en voorgaande conferenties de twee websites www.reachingcriticalwill.org van de WILPF en www.un.org/events/npt2005/ van de VN zelf.
2. Onofficiële vertaling van: Stephen Rademaker (Assistant Secretary of State for Arms Control): U.S. Compliance with Article VI of the NPT, 3 February 2005) www.state.gov/t/ac/rls/rm/41786.htm
3. Zie: www.senate.be/
4. Onofficiële vertaling en verslag doorgegeven door ‘Nei til Atomvapen’ op 30 april jl.
5. Zie verslag Algemeen Overleg 26 april 2005.
6. www.reachingcriticalwill.org/legal/npt/RevCon05/wp/WP35.pdf
7. Zie www.nrdc.org/nuclear/euro/contents.asp
8. Zie: ongecorrigeerd stenogram 2004-2005 79ste vergadering donderdag 28 april 2005.
9. Deutscher Bundestag Drucksache 15/5257 15. Wahlperiode 13. 04. 2005 Antrag der Abgeordneten (……)
10. Der Spiegel 18 – 2 mei 2005.
11. German Federal Foreign Office Speech by Joschka Fischer, Federal Minister for Foreign Affairs, at the 7th Review Conference of the Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons New York, 2 May 2005. www.un.org/events/npt2005/statements/npt02germany.pdf
12. Deutsche Welle: Germans Question US Nuclear Weapons 29 April 2005.
13. DPA 6 May 2005 Abrüstung: “Struck will US-Atomwaffen loswerden. Die Bundesregierung plant einen neuen Vorstoß in der Nato. Verteidigungsminister Struck will im Nordatlantischen Bündnis den Abzug der in Deutschland lagernden US-Atomwaffen erreichen. Struck: “Wir werden das zu klären haben” Großbildansicht DPA Ramstein – “Ich bin mir mit Außenminister Fischer einig, dass wir in den Gremien der Nato dieses Thema ansprechen werden”, sagte Peter Struck (SPD)…”
14. Ministerial meeting of the defence planning committee and the nuclear planning group held in Brussels on Thursday, 9 June 2005 – final communique www.nato.int/docu/pr/2005/p05-075e.htm
15. Zie website van Mayors for Peace- www.pcf.city.hiroshima.jp onder ‘mayors’
16. http://usinfo.state.gov/is/Archive/2005/Jun/06-947504.html
17. Voor de tekst van deze brief zie: www.pcf.city.hiroshima.jp/mayors/english/campaign/NPTopenletter.html
VD AMOK